Dân số già hoá nhanh, Việt Nam đối mặt nhiều thách thức về tài khoá, xã hội

Đây là nhận định trong bài viết của ông Tim Evans, Tổng Giám đốc, HSBC Việt Nam về vấn đề dân số hiện nay.

Từ giai đoạn vàng sang già hoá

Theo ông Tim Evans, “Kim tự tháp dân số ngược” đang được coi là một trong những thách thức lớn nhất của thời đại này, khi tuổi thọ người dân liên tục gia tăng và tỷ lệ sinh giảm mạnh tại hầu hết các quốc gia. Xu hướng này không chỉ ở các quốc gia thịnh vượng mà đang nhanh chóng tăng tốc ở Đông Nam Á.

Mặc dù tỷ lệ phụ thuộc của người cao tuổi tại Việt Nam hiện chưa cao như các quốc gia phát triển, nhưng xu hướng cũng rất đáng báo động. Việt Nam đang trên đà chuyển từ một "xã hội đang già hóa" sang một "xã hội già" chỉ trong vòng chưa đầy 20 năm, trong khi Nhật Bản phải qua 24 năm mới chạm tới mốc đó.

Việt Nam là một trong những quốc gia có tốc độ già hoá nhanh nhất châu Á.

Thập niên hiện tại đánh dấu dấu chấm hết của giai đoạn "cơ cấu dân số vàng" rất quan trọng của Việt Nam - một thời kỳ mà lực lượng lao động dồi dào là động cơ chính cho sự phát triển kinh tế. Bộ Y tế xác nhận rằng động cơ này đang chậm lại, dự báo ​​Việt Nam sẽ chính thức trở thành một xã hội già hóa vào năm 2038.

Sự thay đổi về dân số nhanh chóng này đang tạo áp lực cục bộ ngay tại các đô thị lớn. Đặc biệt, trung tâm kinh tế TP. Hồ Chí Minh đang trở thành địa phương có tốc độ già hóa nhanh nhất cả nước. Hiện có hơn 1,3 triệu dân đang ở độ tuổi từ 60 trở lên, chiếm khoảng 12,5% dân số. Các chuyên gia dự báo con số này sẽ tăng đáng kể, với tỷ lệ người cao tuổi sẽ chiếm khoảng 20% ​​dân số thành phố vào năm 2030.

Mức tập trung cao như vậy đòi hỏi phải có quy hoạch đô thị chuyên biệt, bởi xu hướng này gây áp lực lên mọi mặt, từ khả năng tiếp cận giao thông công cộng đến nhu cầu về dịch vụ y tế lão khoa tại các khu vực đông dân. Nếu không có sự đầu tư về hạ tầng và xã hội kịp thời, quá trình già hóa nhanh chóng này có nguy cơ làm suy yếu chính nền tảng tăng trưởng kinh tế.

Bộ ba thách thức: tài khóa, tài chính và xã hội

Sự kết hợp giữa tốc độ già hóa nhanh và mức thu nhập trung bình khiến Việt Nam phải đối mặt với “bộ ba” thách thức về tài khóa, tài chính và xã hội.

Thứ nhất là gánh nặng tài khóa gia tăng nhanh. Giống như các nước châu Âu, chi phí công liên quan đến dân số cao tuổi - bao gồm chăm sóc sức khỏe công, hưu trí và phúc lợi xã hội - chắc chắn sẽ tăng theo tuổi tác.

Khi dân số trong độ tuổi lao động giảm, bài toán ngân sách của Chính phủ ngày càng trở nên khó khăn, gây áp lực lên ngân sách quốc gia và buộc nhà nước phải đưa ra những lựa chọn khó khăn liên quan đến thuế hoặc nợ công.

Do sự thay đổi trong cơ cấu dân số, đầu tư thường chậm lại khi tỷ lệ dân số lao động giảm và tăng trưởng GDP sẽ suy yếu đáng kể. Tác động này sẽ nghiêm trọng hơn đối với Việt Nam so với nhiều nền kinh tế phát triển khác vì phần lớn thế hệ nghỉ hưu hiện nay ở những quốc gia này đều nắm trong tay nhiều tài sản.

Thứ hai, áp lực tài chính mà thế hệ trẻ phải đối mặt ngày càng lớn. Khi lực lượng lao động thu hẹp, những người lao động trẻ tuổi sẽ phải gánh thêm trách nhiệm hỗ trợ một số lượng lớn người về hưu. Áp lực kinh tế ngày càng tăng tác động trực tiếp đến các lựa chọn trong cuộc sống, góp phần vào tỷ lệ sinh giảm hiện nay, tạo ra một vòng luẩn quẩn tiêu cực, ở đó, gánh nặng tài chính lớn khiến người dân e ngại việc lập gia đình và ảnh hưởng đến lực lượng lao động thay thế.

Cuối cùng, Việt Nam đang phải đối mặt với áp lực chăm sóc người cao tuổi ngày càng gia tăng. Bắt nguồn từ truyền thống Á Đông xa xưa, cấu trúc gia đình thường quy định con cái gánh vác trách nhiệm chăm sóc cha mẹ già. Đây là áp lực lớn với “thế hệ bánh mỳ kẹp”, những người vừa chăm sóc cha mẹ, vừa nuôi dưỡng con cái.

Tăng tuổi nghỉ hưu là bước đi cần thiết

Để ứng phó với thách thức dân số phức tạp này, ông Tim Evans cho rằng Việt Nam cần sớm triển khai các chính sách chủ động và toàn diện, tập trung vào tuổi thọ, sự tham gia của lực lượng lao động và hỗ trợ gia đình.

Ông Tim Evans, Tổng Giám đốc, HSBC Việt Nam

Trước hết, chăm sóc sức khỏe dự phòng và bảo hiểm y tế phải được ưu tiên. Việc mở rộng chăm sóc sức khỏe dự phòng cho cả người cao tuổi và thanh thiếu niên là yếu tố then chốt để kiểm soát và giảm các chi phí y tế cấp tính tốn kém. Điều này đồng nghĩa với việc đầu tư vào các chiến dịch giáo dục sức khỏe quốc gia, chương trình quản lý bệnh mãn tính và các dịch vụ phi tập trung như phòng khám lưu động. Mục tiêu là kéo dài tối đa những năm tháng sống khỏe mạnh, độc lập và giảm chi phí y tế dài hạn vốn là gánh nặng đối với chi tiêu công.

Hơn nữa, việc thiết lập một hệ thống bảo hiểm chăm sóc toàn diện là rất quan trọng. Hệ thống này, có thể bao gồm hình thức hợp tác công tư hoặc đóng góp bắt buộc, sẽ cung cấp hỗ trợ tài chính cho các dịch vụ chăm sóc dài hạn chuyên nghiệp. Từ đó, giảm bớt gánh nặng chăm sóc cho gia đình và xã hội, đồng thời thay thế mô hình phụ thuộc hoàn toàn vào sự hỗ trợ của gia đình vốn ngày càng khó duy trì.

Đồng thời, Chính phủ cần triển khai các chính sách khuyến khích mạnh mẽ việc sinh con và lập gia đình. Để làm được điều đó thì nói thôi chưa đủ mà cần có những hỗ trợ tài chính và cơ sở hạ tầng cụ thể.

Cuối cùng, trong bối cảnh toàn cầu đang chuyển dịch sang các ngành nghề ít đòi hỏi sức khỏe thể chất hơn, việc tăng tuổi nghỉ hưu là một bước đi cần thiết để duy trì lực lượng lao động và hệ thống hưu trí quốc gia, chuyên gia HSBC khuyến nghị.

Theo ông Tim Evans, điều này cần được triển khai một cách linh hoạt, cho phép tùy chỉnh theo từng ngành nghề cụ thể, đi kèm với sự đầu tư mạnh mẽ vào các chương trình học tập lâu dài và đào tạo lại kỹ năng cho người lao động. Đồng thời, cần có quy định chống phân biệt đối xử và chế độ làm việc linh hoạt cho người lao động cao tuổi để họ có thể tiếp tục đóng góp hiệu quả cả về kinh tế và xã hội. Từ đó, biến gánh nặng dân số thành nguồn lực nhân sự dày dạn kinh nghiệm cho giai đoạn phát triển tiếp theo của Việt Nam.