Từ câu phương ngôn xưa nghĩ về kinh tế tri thức hôm nay

“Hiệu ứng kiến lười”

Tại sao người xưa lại cho rằng chỉ cần một người mà biết lo liệu thì bằng với cả "kho" người làm? Nghe có vẻ bất hợp lý nhưng nếu suy xét kỹ thì cũng khá là hợp lý. Ở đây, lao động không chỉ đơn thuần là "cắm mặt" vào làm, làm và làm. Tất cả mọi việc, trước khi bắt tay vào làm đều cần tính toán kỹ lưỡng. Làm việc mà làm bừa làm ẩu thì sao có năng suất? Thậm chí cứ hì hục làm, không suy tính trước sau thì rất dễ thất bại.

Điều thú vị là chuyện “một người lo bằng cả kho người làm” không phải chỉ là chuyện của con người mà còn là chuyện của thế giới động vật nữa. Đó là câu chuyện “Hiệu ứng kiến lười”.

Một nhóm nghiên cứu sự tiến hóa của sinh vật tại trường đại học Hokkaido (Nhật Bản) đã tiến hành một thí nghiệm. Họ phân 30 con kiến đen thành 3 nhóm rồi tiến hành theo chân chúng, quan sát tình trạng phân công công việc của chúng. Kết quả phát hiện, đa số kiến đều rất chăm chỉ, dọn sạch tổ kiến, vận chuyển đồ ăn, chăm sóc kiến con… hầu như không nghỉ ngơi chút nào. Thế nhưng có một số nhỏ lại không làm gì, chúng luôn ở trong đàn kiến nhìn ngang nhìn dọc. Những nhà sinh vật học gọi số kiến này là kiến lười, đánh kí hiệu lên trên người chúng.

Điều bất ngờ xảy ra khi nhóm nghiên cứu cắt nguồn lương thực của đàn kiến trong một khoảng thời gian, những con kiến chăm chỉ kia lập tức loạn hết cả lên. Song, những con kiến lười lại không hề hoảng loạn, chúng đã dẫn bầy kiến đi tới nơi có nguồn thức ăn mới. Thì ra những con kiến lười đó không hề lười biếng, mà chúng dùng phần lớn thời gian để quan sát xung quanh. Nhìn bề ngoài chúng có vẻ nhàn nhã nhưng trong đầu chúng đang không ngừng suy nghĩ. Đây được gọi là “Hiệu ứng kiến lười”.

Câu chuyện “Hiệu ứng kiến lười” cho chúng ta thấy, nếu không chịu tư duy, suy nghĩ kỹ càng, tất cả sự chăm chỉ cần cù đều không có tác dụng. Vì vậy, hãy học tập những con kiến lười, rèn cho bản thân cách tư duy, suy nghĩ, chứ không nên chỉ mù quáng, tập trung vào sự cần cù không có phương hướng, mục đích.

Kinh tế thế giới đã chuyển đổi

Nông dân, nông nghiệp, nông thôn - đã có sự thay đổi ngoạn mục.

Cho đến nay, kinh tế thế giới đã chuyển đổi từ nền kinh tế dựa vào nông nghiệp, tức là thời kỳ tiền công nghiệp - nơi nền kinh tế và của cải chủ yếu dựa vào nông nghiệp, sang nền kinh tế công nghiệp - nơi khu vực sản xuất đang bùng nổ. Vào giữa thế kỷ 20, các nền kinh tế thế giới hướng tới một hệ thống hậu công nghiệp, sản xuất hàng loạt, trong đó được thúc đẩy bởi lĩnh vực dịch vụ tạo ra của cải lớn hơn so với công nghiệp sản xuất.

Đến những năm cuối thế kỷ 20 và đầu thế kỷ 21, kinh tế tri thức nổi lên với điểm nổi bật là sức mạnh của tri thức và khu vực vốn nhân lực, được đánh dấu là giai đoạn phát triển mới nhất của quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế toàn cầu. Lúc này, nền kinh tế tri thức đã gắn liền với các lĩnh vực dựa trên các ngành công nghiệp công nghệ cao và chuyên sâu với các phát minh khoa học tinh vi.

Với nền kinh tế tri thức có cả một đội ngũ hùng hậu các nhà khoa học ở các quốc gia, nhất là những quốc gia hùng mạnh về tri thức là những người “lo toan” nên đã tạo ra những điều kỳ diệu trong cuộc sống nhân loại. Trong đó việc phát minh ra chip điện tử đã làm thay đổi hoàn toàn công nghệ của thế giới và mở ra giai đoạn phát triển thần tốc của kỹ thuật số.

Ngày nay, kinh tế tri thức là yếu tố có ảnh hưởng sâu sắc đến sự phát triển của các quốc gia trên thế giới. Chẳng thế mà, trong tuyên bố chung về quan hệ Đối tác chiến lược toàn diện Việt - Mỹ nhân chuyến thăm Việt Nam của Tổng thống Mỹ Joe Biden tháng 9/2023, hai bên ghi nhận tiềm năng to lớn của Việt Nam trở thành quốc gia chủ chốt trong ngành công nghiệp bán dẫn, đồng thời Mỹ “ủng hộ sự phát triển nhanh chóng của hệ sinh thái bán dẫn tại Việt Nam”.

Nước ta vốn là một nước nông nghiệp sản xuất lúa nước. Từ bao đời, các thế hệ nhà nông chỉ quen “bán mặt cho đất, bán lưng cho giời”. Vậy mà bây giờ, “tam nông” ở ta (nông dân, nông nghiệp, nông thôn) đã có sự thay đổi ngoạn mục! Kết quả đó không thể có được nếu như không có kinh tế tri thức. Chỉ có kinh tế tri thức mới sản sinh ra một người “biết lo” là Hồ Quang Cua, từ một chàng trai sinh ra ở một làng quê nghèo thuần nông ở xã Hòa Đông (thị xã Vĩnh Châu, tỉnh Sóc Trăng), tuổi thơ gắn liền với đồng ruộng, làng quê... đã trở thành kỹ sư nông nghiệp và là “cha đẻ” giống gạo ST25 - niềm tự hào của gạo Việt Nam, được đánh giá ngon nhất thế giới!

Tuy nhiên cũng phải thấy là năng suất lao động của Việt Nam chưa cao. Hướng quan trọng để giải bài toán này là thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu lao động từ nông nghiệp sang công nghiệp và dịch vụ, từ lao động giản đơn sang lao động có kỹ năng. Ngoài ra, cần khơi thông và giải phóng các nguồn lực cho phát triển, thúc đẩy, hỗ trợ khu vực tư nhân và các khu vực khác trở thành một động lực quan trọng của nền kinh tế.

Với mục tiêu sớm đưa nước ta trở thành nước công nghiệp theo hướng hiện đại, phát triển nền kinh tế tri thức đã trở thành một trong những nhiệm vụ quan trọng, là yếu tố quyết định đến sự phát triển đất nước trong bối cảnh hiện nay. Vì vậy, Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng đã đề ra một số giải pháp cơ bản phát triển kinh tế tri thức ở nước ta, trong đó chú trọng đầu tư cơ sở hạ tầng viễn thông và công nghệ thông tin. Đây được xác định là một trong những con đường ngắn nhất và làm đòn bẩy khơi dậy mọi tiềm năng, nội lực trong nước. Mặt khác, tích cực và chủ động hợp tác quốc tế nhằm tranh thủ nguồn ngoại lực, lựa chọn đối tác chiến lược là các quốc gia có nền khoa học, công nghệ tiên tiến đầu tư vào Việt Nam, từ đó gắn kết chặt chẽ giữa hợp tác quốc tế về khoa học, công nghệ với hợp tác kinh tế quốc tế.

Như vậy có thể thấy, phát triển kinh tế tri thức đã trở thành yêu cầu tất yếu đối với nền kinh tế Việt Nam trong bối cảnh khoa học - công nghệ phát triển mạnh mẽ, tri thức không ngừng gia tăng.

Trong bối cảnh đó, việc xây dựng một “đội ngũ những người biết lo” cho sự phát triển kinh tế của đất nước là vô cùng quan trọng. Chính “đội ngũ những người biết lo” ấy sẽ giải bài toán cơ cấu lại các ngành kinh tế, dịch vụ theo hướng nâng cấp chuỗi giá trị, phát triển những ngành có lợi thế, có giá trị gia tăng cao; thúc đẩy ứng dụng công nghệ số, đẩy mạnh phát triển thương mại điện tử… Ở đây, điều cốt yếu là phải thiết lập một cơ chế khuyến khích đủ mạnh để thu hút những người tài năng, các chuyên gia giỏi, các nhà quản lý xuất sắc.