Cập nhật, hiện đại hóa công tác thống kê trong giai đoạn mới

Đồng bộ về mô hình, thống nhất về thể chế

Bộ Tài chính đang lấy ý kiến về Dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Thống kê (Luật số 89/2015/QH13 và Luật số 01/2021/QH15) để chuẩn bị trình Chính phủ. Việc xây dựng Luật xuất phát từ yêu cầu của Nghị quyết 66-NQ/TW yêu cầu khẩn trương sửa đổi các luật để phù hợp với việc tinh gọn tổ chức, phân cấp, phân quyền tối đa cho địa phương. Cùng với đó, việc áp dụng mô hình chính quyền địa phương 2 cấp (tỉnh và xã) đòi hỏi phải thay đổi cơ cấu hệ thống thống kê.

Hiện nay, Luật Thanh tra mới (số 84/2025/QH15) đã chấm dứt hoạt động thanh tra chuyên ngành tại các bộ, ngành, đòi hỏi điều chỉnh lại các quy định về thanh tra thống kê. Đồng thời, yêu cầu chuyển đổi số quốc gia theo Nghị quyết 57-NQ/TW cũng đặt ra nhiệm vụ hiện đại hóa hoạt động thu thập, xử lý và phổ biến thông tin thống kê.

Đồ hoạ: Phương Anh.

Do đó, một loạt điều khoản trong Luật Thống kê được sửa đổi để phù hợp với mô hình chính quyền địa phương 2 cấp. Cấp huyện trong hệ thống thông tin và chỉ tiêu thống kê được thay thế bằng “cấp xã”. Đồng thời, thay thuật ngữ “Cơ quan thống kê trung ương” bằng “Cơ quan thống kê quốc gia”; “Bộ Kế hoạch và Đầu tư” được thay thế bằng “Bộ Tài chính”, phản ánh sự thay đổi cơ quan quản lý nhà nước về thống kê sau khi sắp xếp bộ máy.

Dự thảo cũng bỏ quy định về thanh tra chuyên ngành thống kê, thay bằng “kiểm tra chuyên ngành thống kê”. Đây là bước điều chỉnh quan trọng nhằm thống nhất với Luật Thanh tra 2025. Theo đó, cơ quan thống kê quốc gia và thống kê cấp tỉnh chịu trách nhiệm kiểm tra việc chấp hành pháp luật, từ hoạt động điều tra, báo cáo đến sử dụng dữ liệu thống kê.

Một trong những điểm mới quan trọng nữa của Luật là bỏ quy định Danh mục chỉ tiêu thống kê quốc gia trong Phụ lục của Luật. Thay vào đó, Chính phủ được giao quyền quy định, điều chỉnh theo thủ tục rút gọn. Cách làm này giúp hệ thống chỉ tiêu kịp thời cập nhật, phản ánh đúng tình hình kinh tế - xã hội và thông lệ quốc tế.

Luật mới không chỉ quy định chế độ báo cáo thống kê cấp quốc gia và cấp bộ, ngành như trước, mà bổ sung thêm chế độ báo cáo thống kê liên ngành, liên vùng và chế độ báo cáo cấp tỉnh, cấp xã. Điều này đảm bảo thu thập đầy đủ dữ liệu từ cơ sở, phục vụ công tác điều hành.

Cùng với đó, dự thảo bổ sung quy định về hệ thống chỉ tiêu thống kê liên quan đến nhiều ngành, nhiều lĩnh vực, liên kết vùng, tạo cơ sở pháp lý cho việc theo dõi các chính sách, chiến lược đa ngành, liên vùng.

Tập trung, chuẩn hóa Cơ sở dữ liệu thống kê quốc gia

Đối với công tác thống kê, trọng tâm của nội dung sửa đổi là chuyển đổi số. Điều 51 của dự thảo được đổi tên thành “Ứng dụng công nghệ thông tin - truyền thông và chuyển đổi số”. Đồng thời, bổ sung một điều khoản riêng về Cơ sở dữ liệu thống kê quốc gia, quy định tập trung, chuẩn hóa, được cập nhật từ nhiều nguồn (điều tra, báo cáo, dữ liệu hành chính, cơ sở dữ liệu quốc gia) và có khả năng kết nối, chia sẻ thông tin với các bộ, ngành, địa phương, bảo đảm an toàn, bảo mật.

Ảnh minh hoạ.

Nhiều khái niệm như “cơ sở dữ liệu thống kê”, “điều tra viên thống kê”, “hoạt động thống kê” cũng được chỉnh sửa, bổ sung cho phù hợp thực tiễn. Ngoài ra, quy trình điều tra, phương án điều tra, trách nhiệm báo cáo… được cụ thể hóa, bổ sung yêu cầu đánh giá chất lượng thông tin và phù hợp với hình thức thu thập dữ liệu qua Webform

.

Một thay đổi đáng chú ý khác là chuyển thẩm quyền quyết định Tổng điều tra thống kê quốc gia từ Thủ tướng Chính phủ sang Bộ trưởng Bộ Tài chính. Bộ trưởng Bộ Tài chính cũng được quyền phân công cơ quan thực hiện, quyết định điều chỉnh, bổ sung Tổng điều tra khi cần thiết. Cách thiết kế này rút ngắn quy trình, tăng tính chủ động cho cơ quan quản lý nhà nước về thống kê.

Trong Chương trình điều tra thống kê quốc gia, Thủ trưởng cơ quan thống kê quốc gia được trao thẩm quyền quyết định đối với các cuộc điều tra thuộc phần việc Bộ Tài chính được giao; còn các bộ, ngành, cơ quan trung ương khác vẫn giữ nguyên thẩm quyền trong phạm vi của mình.

Đối với điều tra thống kê ngoài Chương trình điều tra quốc gia, Thủ trưởng cơ quan thống kê quốc gia được quyết định các cuộc điều tra thuộc lĩnh vực do Bộ Tài chính quản lý, bảo đảm đáp ứng nhanh các yêu cầu thông tin đột xuất.

Về công bố và phổ biến thông tin, dự thảo nêu rõ Thủ trưởng cơ quan thống kê quốc gia là người công bố thông tin thuộc hệ thống chỉ tiêu thống kê quốc gia, đồng thời công bố cả hệ thống chỉ tiêu liên ngành, liên vùng do Thủ tướng ban hành, và ban hành quy chế phổ biến thông tin trong hệ thống thống kê tập trung.

Ở lĩnh vực nghiệp vụ và phương pháp, Thủ trưởng cơ quan thống kê quốc gia được giao tổ chức, điều phối nghiên cứu, ứng dụng phương pháp thống kê tiên tiến. Trong khi đó, Bộ trưởng Bộ Tài chính tổ chức, điều phối phát triển và ứng dụng công nghệ thông tin - truyền thông và chuyển đổi số trong hoạt động thống kê nhà nước.

Đặc biệt, dự thảo Luật giao Bộ trưởng Bộ Tài chính ban hành quy trình biên soạn chỉ tiêu GDP và GRDP (tổng sản phẩm trong nước và tổng sản phẩm trên địa bàn tỉnh, thành phố). Đây là những chỉ tiêu then chốt, yêu cầu thống nhất tuyệt đối để đảm bảo độ tin cậy và khả năng so sánh giữa trung ương và địa phương.

Những điểm mới trong dự thảo Luật mới không chỉ khắc phục những bất cập sau gần 10 năm thực thi, mà còn mở đường cho một giai đoạn phát triển mới trong công tác này. Luật sẽ bảo đảm tính đồng bộ với Hiến pháp và các luật liên quan, nâng cao năng lực phân tích, dự báo, cung cấp thông tin kịp thời, khách quan cho Đảng, Nhà nước và xã hội. Đặc biệt, tinh thần phân quyền, phân cấp mạnh mẽ và đẩy nhanh chuyển đổi số sẽ giúp hệ thống thống kê Việt Nam bắt kịp thông lệ quốc tế, phục vụ hiệu quả yêu cầu phát triển đất nước trong kỷ nguyên dữ liệu.

Dự kiến, dự thảo Luật sẽ được trình Quốc hội cho ý kiến và thông qua tại Kỳ họp thứ 10 (tháng 10/2025).