Nâng chuẩn giám sát nhìn từ bài học quốc tế về rủi ro trong xếp hạng tín nhiệm

“Người giữ cửa” trên thị trường nợ

Trong cấu trúc thị trường nợ hiện đại, doanh nghiệp xếp hạng tín nhiệm giữ vai trò trung gian thông tin then chốt, giúp thu hẹp bất cân xứng thông tin giữa nhà phát hành và nhà đầu tư. Được ví như “người giữ cửa”, doanh nghiệp xếp hạng tín nhiệm đưa ra các đánh giá độc lập khả năng thực hiện đầy đủ, đúng hạn nghĩa vụ nợ của các tổ chức phát hành. Từ đó, doanh nghiệp xếp hạng tín nhiệm góp phần cung cấp hệ thống “tín hiệu hóa rủi ro” tiêu chuẩn cho thị trường.

Nhiều quốc gia cũng quy định bắt buộc có các kết quả xếp hạng tín nhiệm trong hồ sơ phát hành công cụ nợ, đặt cạnh các chỉ số trọng yếu khác như: vốn điều lệ tối thiểu, kinh doanh có lãi, hệ số nợ trên vốn chủ sở hữu…

Hành vi thao túng xếp hạng tín nhiệm cần được xử lý "mạnh tay". Ảnh: TL

Tuy nhiên, chính vị thế trọng yếu đó cũng khiến doanh nghiệp xếp hạng tín nhiệm trở thành nguồn rủi ro tiềm ẩn nếu có xung đột lợi ích, thiên vị trong quá trình đánh giá, phân tích báo cáo kết quả xếp hạng tín nhiệm, từ đó, ảnh hưởng đến quyền lợi hợp pháp của nhà đầu tư do sai lệch kết quả. Hệ quả nhãn tiền là suy giảm niềm tin nhà đầu tư, tạo ra làn sóng bán tháo và các tổ chức phát hành gặp khó khăn trong huy động vốn.

Trung Quốc là một trong những quốc gia mạnh tay phát hiện và xử lý vi phạm về tiêu chuẩn đạo đức hành nghề trong lĩnh vực xếp hạng tín nhiệm để cải thiện chất lượng thị trường nợ.

Làn sóng vỡ nợ phơi bày “mặt tối” xếp hạng tín nhiệm

Giai đoạn 2018 - 2020, Trung Quốc chứng kiến những “làn sóng” vỡ nợ liên tiếp hàng tỷ Nhân dân tệ (CNY) của các tổ chức phát hành, gióng hồi chuông cho thị trường nợ lớn thứ hai thế giới. Các cơ quan nhà nước chịu trách nhiệm chính gồm: Ngân hàng Nhân dân Trung Quốc (PBC), Ủy ban Điều tiết Chứng khoán Trung Quốc (CSRC) vào cuộc, làm sáng tỏ nguyên nhân.

Đặc điểm chung trong nhiều vụ vỡ nợ tiêu biểu là khoảng cách đáng kể giữa xếp hạng tín nhiệm được công bố và rủi ro thực tế của tổ chức phát hành. Nhiều doanh nghiệp có tình hình tài chính suy yếu rõ rệt, nhưng duy trì mức xếp hạng tín nhiệm cao (“AA” hoặc thậm chí “AAA”) ngay trước thời điểm vỡ nợ, hoặc chỉ điều chỉnh kết quả sau khi tổ chức phát hành chính thức mất khả năng thanh toán. Không tín hiệu “cảnh báo sớm” nào được bật từ các doanh nghiệp xếp hạng tín nhiệm. Chính phát hiện này dấy lên mối nghi ngờ về độ tin cậy của báo cáo xếp hạng và đưa doanh nghiệp xếp hạng tín nhiệm vào tầm ngắm.

Đơn cử, Golden Credit Rating International Co. Ltd (GCRI), vốn là doanh nghiệp có vốn nhà nước có trụ sở tại Bắc Kinh, được cấp phép cung cấp dịch vụ xếp hạng tín nhiệm tại Trung Quốc, với thị phần xếp thứ ba cả nước (5 - 8% năm 2020) bị gọi tên.

Lần đầu tiên trong lịch sử ngành xếp hạng tín nhiệm, hai cán bộ cấp cao của doanh nghiệp xếp hạng tín nhiệm bị khởi tố về hành vi nhận hối lộ để dàn xếp kết quả xếp hạng tín nhiệm. Ông Jin Yongshou - cựu Tổng giám đốc và Cui Runhai - cựu Tổng giám đốc chi nhánh tỉnh Giang Tô của GCRI nhận “khoản lợi ích không chính đáng” từ chính các tổ chức phát hành để điều chỉnh kết quả xếp hạng theo hướng có lợi cho bên đưa hối lộ (bao gồm cả trì hoãn hạ bậc xếp hạng hoặc đưa ra mức xếp hạng cao hơn so với hồ sơ rủi ro thực tế).

Dựa trên kết quả điều tra chi tiết của Ủy ban Kiểm tra Kỷ luật Trung ương (CCDI) và Ủy ban Giám sát Quốc gia (NSC), ông Jin và Cui nhận khoảng 2 triệu CNY (xấp xỉ 305.000 USD) từ một khách hàng để thu xếp kết quả xếp hạng. CCDI tiếp tục mở rộng điều tra và một số nhân sự khác của GCRI chủ động ra đầu thú.

Trước đó, một doanh nghiệp xếp hạng tín nhiệm lâu đời khác là Dagong Global Credit Rating Co Ltd (DGCR), thành lập từ năm 1994, cũng bị đình chỉ hoạt động kinh doanh 1 năm vì các vi phạm quản trị nội bộ.

Theo đó, DGCR cung cấp dịch vụ tư vấn trực tiếp và thu phí dịch vụ rất cao. Hành vi này vi phạm nguyên tắc độc lập của dịch vụ xếp hạng tín nhiệm và là hành vi bị cấm theo pháp luật chứng khoán, do tạo ra khả năng xung đột lợi ích của việc nhận khoản “phí tư vấn không chính đáng” để gián tiếp tác động đến kết quả của dịch vụ xếp hạng tín nhiệm. Không chỉ vậy, DGCR còn tiếp tục cung cấp các tài liệu, thông tin gian dối trong suốt quá trình điều tra và bị chỉ ra những vấn đề sai sót nghiêm trọng trong quản trị nội bộ.

Những vụ việc này giáng một cú mạnh lên uy tín của các doanh nghiệp xếp hạng tín nhiệm Trung Quốc vốn dĩ đang lung lay; đồng thời, làm suy giảm niềm tin của thị trường vào chất lượng đánh giá rủi ro trong bối cảnh Trung Quốc đang mở rộng thị trường trái phiếu doanh nghiệp.

Cải tổ doanh nghiệp xếp hạng tín nhiệm và bài học cho Việt Nam

Nhằm mục tiêu nâng cao chất lượng của các doanh nghiệp xếp hạng tín nhiệm trên thị trường, 04 cơ quan đầu não gồm: PBC, CSRC, Bộ Tài chính Trung Quốc và Ủy ban Phát triển và Cải cách Quốc gia Trung Quốc chung tay nghiên cứu và cùng ban hành bộ chính sách chấn chỉnh và quản lý chặt chẽ hoạt động các doanh nghiệp xếp hạng tín nhiệm, có hiệu lực từ 29/12/2019.

Đối chiếu với quy định hiện hành tại Nghị định 88/2014/NĐ-CP của Chính phủ Việt Nam, có thể nhận thấy những điểm cải thiện nên học hỏi để áp dụng từ bộ chính sách trên của Trung Quốc, tập trung vào yêu cầu tăng cường quản trị nội bộ.

Thứ nhất, doanh nghiệp xếp hạng tín nhiệm phải thiết lập cơ chế tách biệt chức năng của bộ phận xếp hạng tín nhiệm và bộ phận kinh doanh (đàm phán hợp đồng, phí dịch vụ) một cách rõ ràng, bảo đảm bộ phận chịu trách nhiệm doanh thu chung của công ty không được can thiệp hay gây áp lực lên nhóm phân tích nhằm “chiều lòng” khách hàng.

Thứ hai, các doanh nghiệp phải tăng cường hệ thống kiểm soát nội bộ, bao gồm lưu trữ các tài liệu quan trọng trong toàn bộ quá trình, minh bạch về quy trình phê duyệt và triển khai cơ chế kiểm toán độc lập với các hồ sơ phức tạp.

Thứ ba, doanh nghiệp xếp hạng tín nhiệm phải công bố minh bạch về phương pháp xếp hạng, mô hình, tiêu chí điều chỉnh phương pháp và dữ liệu sử dụng để thị trường có thể đánh giá mức độ hợp lý của từng quyết định. Đồng thời, yêu cầu doanh nghiệp xếp hạng tín nhiệm đánh giá và công bố cập nhật (nếu có) khi có sự kiện lớn xảy ra trong thời hạn hiệu lực của kết quả xếp hạng tín nhiệm có thể ảnh hưởng đến khả năng thanh toán và khả năng trả nợ của tổ chức được xếp hạng, bên cạnh kỳ đánh giá hàng năm, hoặc tần suất khác theo thỏa thuận.

Cuối cùng, kinh nghiệm từ Trung Quốc cho thấy, cần “mạnh tay” hơn với hành vi thao túng xếp hạng gồm: rút giấy phép, hạn chế tham gia thị trường trong một số mảng và nâng mức phạt hành chính đối với cả pháp nhân (đến 3 lần doanh thu) hoặc tối đa 100.000 CNY (tương đương 370 triệu đồng) với cá nhân liên quan.