Gỡ vướng pháp lý để tăng hiệu quả chống hàng giả, vi phạm sở hữu trí tuệ

Làm rõ khái niệm pháp lý về hàng giả

Tại hội thảo “Hàng giả và các giải pháp công nghệ chống hàng giả” do Văn phòng Thường trực Ban Chỉ đạo 389 Quốc gia vừa tổ chức, ông Trần Đức Đông - Phó Chánh Văn phòng Thường trực Ban Chỉ đạo 389 quốc gia cảnh báo, công cuộc đấu tranh chống hàng giả đang trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết, tuy nhiên, khó khăn hạn chế cơ quan chức năng gặp phải là quy định pháp luật còn chồng chéo, chế tài chưa đủ mạnh, chưa đủ sức răn đe.

Về khung pháp lý, ông Đức Đông phân tích, khái niệm “hàng giả” đã được quy định từ sớm trong pháp luật Việt Nam. Ngay từ Nghị định số 140-HĐBT ngày 25/4/1991 của Hội đồng Bộ trưởng, hàng giả được định nghĩa là những sản phẩm được sản xuất trái pháp luật, có hình dáng, nhãn mác giống sản phẩm hợp pháp hoặc không có giá trị sử dụng đúng với bản chất, công dụng của nó. Các văn bản pháp luật sau đó như Nghị định 57/1998/NĐ-CP hay các văn bản liên quan tiếp tục cụ thể hóa các dấu hiệu nhận biết. Tuy nhiên, đến nay vẫn chưa có một khái niệm thống nhất có giá trị pháp lý cao. Các quy định hiện hành nằm rải rác trong Bộ luật Hình sự, Luật Dược và Nghị định 98/2020/NĐ-CP mới chỉ dừng ở việc liệt kê hành vi, gây chồng chéo và khó khăn trong thực thi.

Một lô hàng vi phạm sở hữu trí tuệ do hải quan phát hiện. Ảnh: CTV

“Thuốc không đạt tiêu chuẩn chất lượng quy định tại khoản 33 Điều 2 Luật Dược (không phải là thuốc giả) nếu áp dụng Nghị định số 98/2020/NĐ-CP xử lý thuốc (hàng hóa) không đạt tiêu chuẩn chất lượng dưới 70% hàm lượng chất chính là thuốc giả, dẫn đến tình trạng chồng chéo và phủ định lẫn nhau, khó khăn cho lực lượng thực thi. Do đó, đại diện Ban Chỉ đạo 389 quốc gia cho rằng, cần phải quy định rõ hàng giả tại các luật chuyên ngành để đảm bảo tính pháp lý cao hơn…” - ông Đông đề xuất.

Đồng thuận với quan điểm nêu trên, ông Lưu Mạnh Tưởng - Phó Cục trưởng Cục Hải quan chia sẻ, trong quá trình thực hiện nhiệm vụ, cơ quan hải quan nhận thấy, có nhiều quy định pháp lý về hàng giả chưa thực sự rõ ràng, gây khó khăn cho cơ quan chức năng trong việc bắt giữ, xử lý hàng hóa vi phạm. Cơ quan hải quan gặp phải rất nhiều trường hợp phản ứng của doanh nghiệp.

Cơ quan hải quan cho rằng, đã đến lúc cần có khái niệm rõ ràng về hàng giả, có tính bao quát, giúp cơ quan thi hành công vụ và kể cả người dân dễ nhận dạng hàng giả (hàng giả rất đa dạng, giả nhãn mác, bao bì, chất lượng…). Luật đưa ra khái niệm bao quát về hàng giả, các hình thức biểu hiện chi tiết của hàng giả có thể quy định ở các văn bản dưới luật… Đồng thời, có cách thức cập nhật và tuyên truyền đến doanh nghiệp, người dân hiểu và tuân thủ; các bộ, ngành đưa ra các quy chuẩn kỹ thuật, tiêu chuẩn chất lượng hàng hóa có tính khả thi cho việc thực hiện công vụ của cơ quan chức năng, trong đó có hải quan.

Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ trong kiểm soát hàng hóa

Tại hội thảo, đại diện các bộ, ngành, cơ quan chức năng cũng chỉ ra những hạn chế trong công tác đấu tranh chống hàng giả, trong đó nguyên nhân chủ yếu được nhận diện là mức xử phạt hiện nay vẫn chưa đủ sức răn đe, trong khi lợi nhuận từ hàng giả lại quá lớn. Chính vì vậy, cần tăng nặng hình phạt đối với tổ chức, cá nhân vi phạm, đồng thời mở rộng cơ chế khuyến khích người tiêu dùng tố giác vi phạm. Hàng giả không chỉ gây thiệt hại kinh tế mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe, tính mạng người dân và uy tín doanh nghiệp Việt Nam.

Đồng thời với việc tăng nặng chế tài, đề đấu tranh với hàng giả hiệu quả hơn, ông Đức Đông cho rằng, trong thời đại chuyển đổi số, việc ứng dụng công nghệ như mã định danh, blockchain, tem điện tử hay nền tảng xác thực trực tuyến được coi là hướng đi tất yếu. Đây không chỉ là công cụ hỗ trợ kiểm soát mà còn giúp doanh nghiệp bảo vệ thương hiệu, nâng cao niềm tin thị trường.

Hiện nay, có rất nhiều nền tảng để truy xuất nguồn gốc (như: Cổng thông tin truy xuất nguồn gốc sản phẩm hàng hóa quốc gia; Hệ thống định danh toàn cầu; QR code;...). Ngày 16/10/2025, Bộ Công an đã triển khai thí điểm giải pháp định danh truy xuất nguồn gốc hóa chất, tiền chất trên nền tảng VNeID Check. Đây không chỉ là công cụ hỗ trợ kiểm soát mà còn giúp doanh nghiệp bảo vệ thương hiệu, nâng cao niềm tin thị trường.

Về giải pháp chống hàng giả, vi phạm sở hữu trí tuệ, ông Lưu Mạnh Tưởng cho biết, cơ quan hải quan đã và đang tích cực ứng dụng công nghệ trong hoạt động kiểm soát, phòng ngừa vi phạm, buôn lậu từ sớm, từ xa.

Cơ quan hải quan đã nhận diện những điểm nóng về tình hình buôn lậu, gian lận thương mại, trong đó, nổi lên việc lợi dụng loại hình trung chuyển, chuyển khẩu, quá cảnh để vận chuyển, buôn bán hàng giả, hàng xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ qua cửa khẩu Móng Cái (Quảng Ninh), cửa khẩu Hữu Nghị (Lạng Sơn)...

Chỉ tính trong tháng 9/2025, cơ quan hải quan đã phát hiện, bắt giữ và xử lý 1.416 vụ, trị giá hàng hóa vi phạm ước tính là 1.544 tỷ đồng; khởi tố 1 vụ và chuyển khởi tố 17 vụ; thu nộp ngân sách nhà nước khoảng 75 tỷ đồng.

Phương thức, thủ đoạn của các đối tượng vi phạm ngày càng tinh vi. Thủ đoạn thường là lợi dụng việc khai sai, không khai báo trên tờ khai hàng hóa có nhãn hiệu được bảo hộ sở hữu trí tuệ; trà trộn giữa hàng hóa vi phạm với hàng hóa không vi phạm; lợi dụng khai báo hải quan theo thủ tục đơn giản hàng quá cảnh để không khai nhãn hiệu hàng hóa…

Để công tác đấu tranh chống buôn lậu đạt hiệu quả hơn nữa, ông Lưu Mạnh Tưởng cho hay, ngành hải quan đã triển khai hệ thống thông quan tự động (VNACCS), đồng thời xây dựng hệ thống hải quan số, kết nối với Cổng thông tin một cửa quốc gia và Đề án 06 của Chính phủ. Những ứng dụng này cho phép giám sát dữ liệu theo thời gian thực, cảnh báo sớm rủi ro, hỗ trợ đắc lực cho công tác đấu tranh chống buôn lậu, gian lận thương mại, hàng giả trong bối cảnh hoạt động thương mại điện tử ngày càng phát triển.