Hình thành văn hóa ủy thác - thách thức dài hạn của ngành quản lý quỹ

Ba điểm nghẽn mang tính cấu trúc

Dưới góc nhìn phân tích cấu trúc thị trường, ngành quản lý quỹ tại Việt Nam đang đứng trước một giai đoạn bản lề, khi dư địa phát triển vẫn còn lớn, nhưng các điểm nghẽn nội tại tiếp tục kìm hãm khả năng mở rộng cả về quy mô lẫn chiều sâu.

Theo bà Đỗ Hồng Vân - Trưởng phòng Phân tích dữ liệu, Khối Dịch vụ Thông tin Tài chính, FiinGroup, quá trình phát triển của ngành quản lý quỹ đang chịu tác động đồng thời của 3 nhóm yếu tố chính, gồm văn hóa đầu tư, năng lực nội tại của ngành quỹ và khung chính sách - hạ tầng hỗ trợ thị trường. Ba yếu tố này không tồn tại riêng lẻ, mà có mối liên hệ chặt chẽ, tạo thành một vòng cản trở khiến dòng vốn đầu tư gián tiếp khó hình thành một cách bền vững.

Nguồn: Ủy ban Chứng khoán Nhà nước. Đồ họa: Phương Anh

Trong hơn 2 thập kỷ qua, thị trường chứng khoán Việt Nam chủ yếu vận hành theo mô hình “tự đầu tư - tự giao dịch”. Tính đến cuối tháng 10/2025, thị trường có gần 11,4 triệu tài khoản chứng khoán, trong đó nhà đầu tư cá nhân chiếm tới 99,4%. Cấu trúc này phản ánh mức độ phổ cập nhanh của thị trường, song đồng thời cho thấy văn hóa ủy thác tài sản và đầu tư dài hạn vẫn chưa được hình thành rõ nét.

Chính đặc điểm văn hóa này đã tác động trực tiếp đến sự phát triển của ngành quản lý quỹ. Quy mô toàn ngành hiện vẫn còn khá khiêm tốn so với quy mô thị trường chứng khoán và nền kinh tế. Theo số liệu của Ủy ban Chứng khoán Nhà nước, tại thời điểm cuối tháng 9/2025, tổng tài sản quản lý của các quỹ đầu tư tại Việt Nam đạt khoảng 806.000 tỷ đồng, tăng 7,6% so với cùng kỳ và tương đương khoảng 6,3% GDP. Mức này thấp hơn đáng kể so với nhiều thị trường trong khu vực, nơi vai trò của kênh đầu tư gián tiếp đã được xác lập rõ nét hơn trong cấu trúc thị trường vốn.

Phần lớn các quỹ trong nước có quy mô tài sản ròng còn nhỏ, đa số dưới 1.000 tỷ đồng và tập trung nhiều ở nhóm 100 - 400 tỷ đồng. Lịch sử hoạt động của nhiều quỹ chưa đủ dài để hình thành bức tranh hiệu quả mang tính chu kỳ, trong khi chiến lược đầu tư, “khẩu vị” rủi ro cũng như chỉ số tham chiếu chưa được truyền thông đầy đủ và chuẩn hóa. Trong bối cảnh thông tin thiếu nhất quán, nhà đầu tư dễ rơi vào trạng thái đánh giá quỹ chủ yếu dựa trên diễn biến giá trị tài sản thuần (NAV) ngắn hạn.

“Khi thấy một quỹ có mức tăng trưởng cao trong 1 - 2 năm, dòng tiền có thể nhanh chóng đổ vào mà không đi kèm sự hiểu biết đầy đủ về cấu trúc danh mục và rủi ro tiềm ẩn, khiến dòng vốn ủy thác mang tính thời điểm và thiếu ổn định” - bà Vân nhận định.

Những hạn chế này cũng bị tác động bởi yếu tố chính sách và hạ tầng thị trường. Theo chuyên gia từ FiinGroup, hiện nay, chính sách thuế và pháp lý chưa thực sự tạo động lực đủ mạnh để khuyến khích dòng vốn đầu tư vào các sản phẩm quỹ. Công ty quản lý quỹ vẫn chịu thuế thu nhập doanh nghiệp 20%, trong khi thu nhập từ chứng chỉ quỹ của nhà đầu tư cá nhân phải chịu thuế thu nhập cá nhân.

Bên cạnh đó, tư cách pháp nhân của quỹ đầu tư và mô hình công ty đầu tư chứng khoán còn tồn tại nhiều vướng mắc trong quá trình triển khai. Khung pháp lý cho các dòng quỹ mới như quỹ thị trường tiền tệ hay quỹ hạ tầng, dù được bổ sung trong dự thảo sửa đổi Thông tư số 98/2020/TT-BTC hướng dẫn hoạt động và quản lý quỹ đầu tư chứng khoán, nhưng vẫn cần thêm thời gian để được ban hành và đi vào vận hành hiệu quả.

Không chỉ dừng lại ở khung pháp lý, hạ tầng thị trường cũng là một điểm nghẽn đáng chú ý. Thị trường trái phiếu chính phủ - loại tài sản nền tảng của nhiều sản phẩm quỹ vẫn thiếu tính liên thông và chiều sâu cần thiết, trong khi hệ thống chỉ số phục vụ các quỹ ETF chưa đủ đa dạng khiến ngành quỹ khó bứt phá về quy mô và chủng loại sản phẩm.

Nền móng cho dòng vốn ủy thác dài hạn

Trong bối cảnh đó, việc mở rộng cơ sở nhà đầu tư và hướng tới mục tiêu có khoảng 2,5 triệu nhà đầu tư nắm giữ chứng chỉ quỹ vào năm 2030 đòi hỏi một cách tiếp cận mang tính nền tảng hơn. Bà Vân chỉ ra rằng, giải pháp then chốt nằm ở việc nâng chuẩn minh bạch và chuẩn hóa thông tin trên toàn thị trường. Thực tế cho thấy, đến cuối năm 2024, số nhà đầu tư tham gia quỹ mở mới đạt khoảng 393.000 người, dù tăng mạnh so với năm trước, nhưng vẫn còn cách xa mục tiêu dài hạn.

Để thu hẹp khoảng cách đó, thị trường cần một hệ thống xếp hạng quỹ minh bạch và chuẩn hóa, cho phép nhà đầu tư đánh giá sản phẩm dựa trên mối quan hệ giữa rủi ro và lợi nhuận, thay vì chỉ nhìn vào hiệu suất ngắn hạn. Ở các thị trường phát triển, những hệ thống như Morningstar hay LSEG Lipper đã trở thành công cụ phổ biến, giúp nhà đầu tư hiểu rõ chiến lược, mức độ biến động và cấu trúc danh mục của từng quỹ. Việc áp dụng các thông lệ tương tự tại Việt Nam được kỳ vọng sẽ góp phần hạn chế hiện tượng “đầu tư theo phong trào”.

Song song với đó, chuẩn mực định giá cần được thống nhất để NAV phản ánh đúng giá trị thực của danh mục, đặc biệt đối với trái phiếu doanh nghiệp. Việc triển khai các phương pháp định giá theo thông lệ quốc tế, cùng với lộ trình áp dụng chuẩn mực báo cáo tài chính quốc tế (IFRS), sẽ góp phần nâng cao tính minh bạch và giảm thiểu rủi ro hệ thống. Đồng thời, việc chuyển từ đánh giá hiệu quả dựa trên lợi nhuận lịch sử sang phương pháp luận dựa trên rủi ro sẽ giúp các quỹ xây dựng danh mục lành mạnh hơn, phản ánh đúng rủi ro thực chất của từng loại tài sản và từng bước hình thành văn hóa đầu tư dài hạn.

Khi thông tin được chuẩn hóa, rủi ro được đo lường rõ ràng và niềm tin của nhà đầu tư được củng cố, dòng vốn ủy thác sẽ có điều kiện hình thành và mở rộng một cách tự nhiên hơn.

“Về dài hạn, đây không chỉ là nền tảng để đạt mục tiêu 2,5 triệu nhà đầu tư nắm giữ chứng chỉ quỹ vào năm 2030, mà còn là điều kiện cần để thị trường vốn Việt Nam phát triển theo chiều sâu, ổn định và tiệm cận các chuẩn mực của một thị trường mới nổi thực sự” - bà Vân nhấn mạnh.