Cải cách giá điện: Minh bạch chi phí, tạo thị trường cạnh tranh lành mạnh

Hoàn thiện cơ chế tính giá điện

Bộ Công thương đã đề xuất sửa đổi Nghị định 72/2025/NĐ-CP quy định về cơ chế, thời gian điều chỉnh giá bán lẻ điện bình quân để hoàn thiện cơ chế điều chỉnh giá điện, bao gồm việc thí điểm cơ chế giá điện hai thành phần áp dụng cho khách hàng sản xuất từ năm 2025 và mở rộng lộ trình từ năm 2027, đồng thời xem xét việc phân bổ các khoản chi phí chưa được tính đủ như lỗ lũy kế của Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) vào giá bán lẻ điện.

Về việc thí điểm cơ chế giá điện hai thành phần, ông Nguyễn Anh Tuấn - Tổng Giám đốc Tập đoàn EVN nhấn mạnh, đây là việc cần thiết để thu đúng, thu đủ chi phí của ngành điện, bao gồm cả chi phí duy trì hạ tầng và chi phí điện năng. Khi đó, mức giá phản ánh chính xác hơn hành vi tiêu dùng điện của khách hàng, hướng tới sự minh bạch, công bằng và khuyến khích sử dụng điện hiệu quả. Tuy nhiên, đây là một thay đổi căn bản, chưa từng có tiền lệ ở Việt Nam, nên cần thời gian nghiên cứu, đánh giá tác động kỹ lưỡng trước khi triển khai.

Nguồn: Bộ Công thương. Đồ họa: PHƯƠNG ANH

TS. Nguyễn Xuân Quang - Viện Công nghệ Năng lượng (Đại học Bách khoa Hà Nội) cho rằng, việc áp dụng giá hai thành phần là cách tiếp cận phổ biến ở nhiều quốc gia đã có thị trường điện phát triển, góp phần khuyến khích khách hàng điều chỉnh biểu đồ phụ tải, sử dụng điện hiệu quả hơn, tránh tiêu thụ đỉnh quá cao, từ đó giảm nguy cơ quá tải lưới điện, giảm nhu cầu đầu tư nguồn dự phòng lớn.

Đối với đề xuất thí điểm ở nhóm khách hàng sản xuất lớn có sản lượng tiêu thụ điện từ 200.000 kWh/tháng trở lên, theo TS. Nguyễn Xuân Quang, đề xuất này hợp lý vì đây là nhóm tiêu thụ điện cao, có khả năng ảnh hưởng đáng kể tới vận hành hệ thống điện. Đồng thời, áp giá điện hai thành phần cần có lộ trình chuẩn bị kỹ lưỡng, tránh gây sốc.

Bên cạnh đó, liên quan đến việc cho phép EVN được tính các khoản chi phí chưa được hạch toán đầy đủ vào giá điện, Bộ Công thương đề xuất với hai phương án chính: Phương án 1, cho phép EVN phân bổ chi phí chưa được bù đắp từ năm 2022 trở đi, và tiếp tục áp dụng trong tương lai nếu tình huống tương tự xảy ra. Phương án 2, chỉ xử lý các khoản chi phí phát sinh giai đoạn 2022 - 2023 (trước khi nghị định mới có hiệu lực), có cơ chế giảm trừ lợi nhuận từ hoạt động khác, không áp dụng cho các năm tiếp theo. Đề xuất này nhằm đảm bảo cân đối tài chính của EVN, duy trì hoạt động ổn định và an ninh cung cấp điện, nhưng đồng thời cũng đặt ra nhiều vấn đề cần cân nhắc kỹ lưỡng.

Phân tích về hai phương án trên, chuyên gia kinh tế, PGS. TS Ngô Trí Long cho rằng, việc cho phép đưa chi phí chưa hạch toán vào giá điện cần được nhìn nhận trong ba trục lợi ích: Nhà nước - doanh nghiệp - người tiêu dùng.

Nếu áp dụng phương án 1, nghĩa là cho phép đưa mọi chi phí chưa hạch toán vào giá điện cả trong tương lai, vô hình trung sẽ tạo cơ chế “bao cấp ngược”. Doanh nghiệp điện lực sẽ giảm động lực kiểm soát chi phí, đổi mới công nghệ, tiết kiệm điện năng, vì biết rằng mọi khoản phát sinh đều có thể bù đắp qua giá bán lẻ. Điều này đi ngược lại mục tiêu xây dựng thị trường điện cạnh tranh minh bạch mà Luật Điện lực 2024 đã khẳng định tại Điều 3 và Điều 4.

Phương án 2 có tính tạm thời, chỉ xử lý tình huống đặc thù giai đoạn 2022 - 2023, đồng thời có cơ chế giảm trừ lợi nhuận hoạt động khác. Đây là lựa chọn cân bằng hơn, vừa giải quyết khó khăn cho EVN, vừa bảo vệ lợi ích người dân, vừa không làm triệt tiêu động lực tiết kiệm chi phí cũng như bảo đảm tuân thủ pháp luật. Ông Ngô Trí Long đề xuất chọn phương án 2.

Minh bạch, công bằng cho người sử dụng

Ông Nguyễn Tiến Thỏa - Chủ tịch Hội Thẩm định giá Việt Nam, nguyên Cục trưởng Cục Quản lý giá (Bộ Tài chính) cũng cho rằng, cơ chế giá điện tốt nhất là phải tiến tới giá điện cạnh tranh gắn với thị trường bán lẻ điện cạnh tranh. Khi đó, giá điện sẽ phản ánh nhanh nhạy, kịp thời những biến động của các yếu tố chi phí đầu vào và chính cơ chế này sẽ tạo cơ hội cho người tiêu dùng được quyền lựa chọn đơn vị có giá bán điện hợp lý nhất, phục vụ tốt nhất.

Việc sửa đổi Nghị định 72/2025/NĐ-CP theo nguyên tắc tính đúng, tính đủ các chi phí hợp lý, hợp lệ vào giá để không xảy ra các trường hợp mất cân đối dòng tiền là một bước giải quyết cơ bản vấn đề cân đối tài chính của EVN. Tuy nhiên, về giải pháp lâu dài, EVN phải thực hiện các giải pháp tối ưu hóa chi phí, quản trị, hiện đại, nâng cao hiệu quả đầu tư, hiệu quả quản lý chi phí.

Chuyên gia năng lượng Hà Đăng Sơn - Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Năng lượng và tăng trưởng xanh cho biết, sửa đổi Nghị định 72/2025/NĐ-CP không phải để gánh lỗ cho EVN, mà để thiết lập một cơ chế minh bạch, có thể áp dụng lâu dài, nhằm bảo vệ lợi ích chung là an ninh năng lượng, ổn định kinh tế vĩ mô, niềm tin của nhà đầu tư và người dân.

Theo ông Sơn, tính minh bạch là yếu tố then chốt. Bộ Công thương chịu trách nhiệm hoàn thiện cơ chế quản lý giá điện, còn Bộ Tài chính với vai trò đại diện phần vốn Nhà nước tại EVN, phải bảo đảm tính chính xác của số liệu, xác định rõ chi phí nào được phép đưa vào cơ chế điều chỉnh giá và chi phí nào là “lỗ” do hoạt động kinh doanh kém hiệu quả. “Đây là cơ chế kiểm soát chéo để bảo đảm tính minh bạch” - ông Sơn khẳng định.