Khung pháp lý mới giúp tăng cường kỷ luật chi tiêu công

Nhiều “điểm nghẽn" cần khơi thông

Theo số liệu mới nhất của Bộ Tài chính, dự kiến giải ngân vốn đầu tư công nguồn ngân sách nhà nước đến hết tháng 9/2025 ước khoảng 427,76 nghìn tỷ đồng, đạt 48% kế hoạch Thủ tướng chính phủ giao (884,6 nghìn tỷ đồng). Tỷ lệ này cao hơn so với cùng kỳ năm 2024 là 307,84 nghìn tỷ đồng, đạt 45,27%.

Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ liên tục có chỉ đạo thúc đẩy giải ngân vốn đầu tư công mạnh mẽ cũng như ban hành công điện yêu cầu các bộ, ngành, địa phương đôn đốc tháo gỡ khó khăn. Một số bộ, ngành, địa phương cũng cho thấy sự chuyển biến trong cách làm, áp dụng công nghệ, coi việc giải ngân vốn đầu tư công là chỉ tiêu để đánh giá hiệu quả hoàn thành nhiệm vụ. Hiện đã có nhiều bộ, ngành địa phương đạt tỷ lệ giải ngân bằng và cao hơn mức bình quân chung của cả nước.

Việc sử dụng vốn đầu tư công hiệu quả luôn là yêu cầu sống còn đối với một nền kinh tế đang phát triển như Việt Nam. Ảnh: Đức Thanh

Những tín hiệu này cho thấy, năm 2025 có thể là năm “bứt phá” nếu các giải pháp quản lý được kích hoạt đúng thời điểm.

Tuy nhiên, cũng theo báo cáo từ Bộ Tài chính, đằng sau những con số tích cực vẫn còn nhiều điểm nghẽn trong thực hiện đầu tư công.

Cụ thể là chênh lệch lớn giữa các bộ, địa phương. Dù mức trung bình giải ngân của cả nước đạt 48% kế hoạch Thủ tướng Chính phủ giao, nhưng nhiều bộ, địa phương vẫn còn rất “đuối” so với mục tiêu đặt ra, do đó đã kéo tỷ lệ giải ngân của cả nước xuống. Đáng chú ý, hiện vẫn có nơi chưa phân bổ hết chi tiết vốn hoặc chậm ban hành quyết định giao vốn, ảnh hưởng đến giải ngân.

Hơn nữa, việc phê duyệt điều chỉnh dự án, thay đổi thiết kế, bổ sung vốn mất rất nhiều thời gian. Nhiều dự án bị chậm vì không kịp hoàn thiện thủ tục.

Giải phóng mặt bằng, đền bù tái định cư vẫn là bài toán chưa có lời giải. Dự án bị “đắp chiếu” do khó xác định nguồn gốc đất, cùng với đó là việc khiếu kiện bồi thường, chậm xác định giá đất, tái định cư triển khai không đồng bộ… Tất cả đã làm cho nhiều dự án chậm thi công và giải ngân vốn.

Bên cạnh đó, theo báo cáo từ nhiều địa phương, trình độ quản lý, năng lực chủ đầu tư còn hạn chế. Không ít chủ đầu tư, ban quản lý dự án ở cấp huyện trước đây hoặc các đơn vị nhỏ chưa quen với quy trình tài chính hiện đại, thiếu nhân lực giỏi để thực thi các bước kiểm soát phức tạp, dẫn đến sai sót, né trách nhiệm hoặc “đùn đẩy”.

Ngoài ra, các cơ chế về kiểm soát, chế tài xử phạt chưa đủ mạnh. Các biểu mẫu trong quyết toán chưa đồng bộ cũng dễ tạo “lỗ hổng” để chênh lệch.

Siết chặt quản lý, chống thất thoát vốn

Ngày 26/9/2025, Chính phủ ban hành Nghị định 254/2025/NĐ‑CP (Nghị định 254) về quản lý, thanh toán, quyết toán vốn đầu tư công. Cùng ngày, Bộ Tài chính ban hành Thông tư 91/2025/TT‑BTC (Thông tư 91) quy định hệ thống mẫu biểu bắt buộc cho công tác quyết toán vốn đầu tư công. Theo ông Dương Bá Đức - Vụ trưởng Vụ Phát triển hạ tầng, Bộ Tài chính, việc ra đời 2 văn bản này đúng vào thời điểm cần “gia cố” kỷ luật chi tiêu là một bước đi rất có ý nghĩa.

Cụ thể, Nghị định 254 đã quy định các bước từ chuẩn bị hồ sơ, thẩm định, phê duyệt, thanh toán, quyết toán, yêu cầu chứng từ, thời hiệu. Điều này đã thu hẹp khoảng trống mà các đơn vị từng vận dụng khác nhau.

Một điểm mới đáng chú ý của Nghị định 254 chính là quy định chi tiết về cơ chế tạm ứng, giúp tạo điều kiện dòng tiền cho nhà thầu và đơn vị thực hiện, nhưng không buông lỏng kiểm soát.

Việc tạm ứng phải căn cứ trên hợp đồng đã có hiệu lực, có bảo lãnh tạm ứng nếu hợp đồng yêu cầu, và giá trị tạm ứng phải phù hợp với tỷ lệ ghi trong hợp đồng hoặc theo quy định. Với các công việc không có hợp đồng, tạm ứng phải dựa trên dự toán đã duyệt và trách nhiệm thu hồi thuộc về chủ đầu tư. Trong mọi trường hợp, cơ quan thanh toán chỉ thực hiện giải ngân khi đầy đủ điều kiện, hồ sơ và thủ tục.

Việc thu hồi tạm ứng cũng được quy định rõ ràng: khi giá trị thanh toán đạt 80% hợp đồng, chủ đầu tư phải hoàn tất thu hồi phần tạm ứng còn lại. Các khoản tạm ứng cho công tác bồi thường, hỗ trợ tái định cư phải được xử lý thu hồi trong vòng 30 ngày kể từ khi hoàn thành chi trả. Trường hợp chậm thu hồi, cơ quan thanh toán có thể tự động khấu trừ hoặc trích từ tài khoản để thu hồi về ngân sách.

Ngoài ra, nhằm giải quyết khoảng trống vốn đầu năm, Nghị định cho phép ứng vốn từ kế hoạch năm sau trong giới hạn cho phép, với thời hạn sử dụng và thu hồi rõ ràng. Nếu không thu hồi được đúng hạn, cơ quan tài chính có quyền đề xuất dừng cấp vốn tiếp theo hoặc báo cáo Thủ tướng để xử lý. Vốn ứng trước sẽ được quyết toán vào niên độ năm mà nó được thu hồi, giúp đảm bảo tính minh bạch và đồng bộ trong ngân sách.

Ở lĩnh vực quyết toán vốn, Nghị định 254 cho phép chủ đầu tư giữ lại một phần vốn tại Kho bạc Nhà nước để phục vụ quyết toán nếu cần thiết. Tuy nhiên, khoản giữ lại này chỉ được rút khi có quyết định phê duyệt quyết toán, nhằm tăng tính ràng buộc và tránh tình trạng “giải ngân rồi mới quyết toán”…

Còn tại Thông tư 91, Bộ Tài chính đã đưa ra hệ thống mẫu biểu chuẩn, bắt buộc sử dụng khi quyết toán dự án. Việc này vừa giúp đồng bộ hóa thông tin giữa chủ đầu tư - kho bạc - kiểm toán - cơ quan tài chính vừa giúp chấm dứt việc mỗi đơn vị dùng biểu mẫu khác nhau, cách đặt dòng, cách kê mục chi khác nhau gây khó kiểm tra, khó đối chiếu.

Trong bối cảnh hiện nay, khi vốn đầu tư công vẫn giữ vị trí then chốt cho phát triển hạ tầng và ổn định kinh tế, việc “siết” kỷ luật chi tiêu là cấp thiết. Thực tế cho thấy, dù đã có nhiều chuyển biến trong thực hiện đầu tư công, nhưng song song với đó vẫn tiềm ẩn nhiều rủi ro khiến cho việc lãng phí vốn vẫn xảy ra.

“Khiên pháp lý” mới cần được thực thi nghiêm

Nghị định 254 và Thông tư 91 được ban hành kịp thời như “khiên pháp lý” mới, nếu được thực thi nghiêm, phối hợp chặt chẽ, có chế tài mạnh, minh bạch giám sát thì có thể giảm đáng kể thất thoát vốn nhà nước.

Nhưng đó mới chỉ là khởi đầu, hiệu quả thực sự sẽ được kiểm chứng qua cách hành động của từng bộ, ngành, địa phương, từng chủ đầu tư và cơ quan kiểm tra.

Do đó, để Nghị định 254 và Thông tư 91 thực sự phát huy hiệu quả, theo Vụ trưởng Vụ Phát triển hạ tầng, các bộ, địa phương cần tăng cường đào tạo, nâng cấp năng lực cho chủ đầu tư, ban quản lý dự án về cách sử dụng biểu mẫu chuẩn, cách chuẩn bị hồ sơ thanh toán/quyết toán, rà soát trước khi nộp, nhất là những đơn vị cấp xã.

Đặc biệt, các bộ, ngành, địa phương sau khi phát hiện sai sót trong quyết toán hoặc thanh toán, phải xử lý kỷ luật cá nhân/tập thể, xử lý tài chính bằng bồi hoàn và hình sự nếu cần, cùng với đó là công bố công khai để tạo hiệu ứng răn đe.

Xác định mục tiêu giải ngân cao, nhưng sát thực tế. Giữa áp lực giải ngân cuối năm, không nên giao chỉ tiêu quá cao không khả thi cho các địa phương có năng lực yếu, dễ làm “ép” dẫn đến sai sót. Mục tiêu phải vừa có tính “ép buộc”, nhưng vừa phải khả thi.